Як грамадскаму сектару намацаць шлях у будучыню. Таксаномія выжывання Антона Раднянкова

Беларускі грамадскі сектар выжыў, выехаў, выдыхнуў. Але на гэтым шляху, перажыўшы каток рэпрэсій і адаптаваўшыся ў выгнанні, згубілася ўласная тэорыя перамен. Калі раней большасць гульцоў ставіла на змяненне палітыкі дзяржавы праз супрацу ў розных сектарах, то цяпер гэта формула не працуе. У першую чаргу яна не магчымая з-за дзеянняў дзяржавы, якая (амаль) не пакінула месца для грамадскага сектара.

Ад’езд з краіны і ад сваіх мэтавых груп толькі абвастрыў крызіс тэорыі перамен, а значыць паставіў пад пытанне і агульную рэлевантнасць грамадскага сектара. У паступовае змякчэнне палітыкі дзяржавы ды вяртанне ў старыя часы таксама верыцца слаба — апошнія тры гады працэс ідзе ў адваротным кірунку і няма прыкметаў, што гэтая тэндэнцыя можа змяніцца. У размовах актывістаў усё часцей з’яўляюцца згадкі пра «чаканне акна магчымасцяў», калі хуткія змены прывядуць да якасна іншай сітуацыі і вярнуць краіну на рэйкі развіцця.

Мне б не хацелася разглядаць канкрэтныя сцэнарыі ці формы гэтага «акна магчымасцяў» — яны могуць быць зусім розныя і карысць ад такіх прагнозаў мне падаецца сумнеўнай. Для мяне больш важна падумаць, у якой форме павінен знаходзіцца грамадскі сектар у такі момант, каб мець магчымасць пазітыўна паўплываць на ход падзеяў.

Ніжэй я прапаную «таксаномію выжывання» — лаканічнае апісанне галоўных прынцыпаў ды кірункаў працы на найбліжэйшыя гады, магчымую мэту грамадскага сектара ды шляхі яе дасягнення. Гэта не адказ на ўсе пытанні, а, хутчэй, пачатак размовы. 

Але перад тым, як пачаць шукаць контуры будучай працы, спынюся на дзвюх прыкметах сённяшняга дня, якія шмат у чым характарызуюць цяперашні стан.

Росквіт аўтарытарызму, паслаблены суверэнітэт ды ізаляцыя ад развітога свету — сёння найбольш верагодны сцэнар

Пасля палітычнага крызісу 2020-га, паскарэння інтэграцыі з Расеяй ды пачатку вайны ва Украіне абставіны выглядаюць так, што прагрэс з развіццём — гэта больш не адзіны сцэнар на наступныя некалькі дзесяцігоддзяў. І калі яшчэ пяць гадоў таму гэтая пагроза, хутчэй, выглядала малаверагоднай, а гутаркі пра яе — алармісцкімі, цяпер гэта адзін з асноўных кірункаў развіцця сітуацыі.

Старыя падыходы не працуюць, новыя падыходы таксама не дзейсныя

Сёння мы функцыянуем на разломе, калі звыклыя ўмовы існавання сектара зніклі, а новыя яшчэ да канца не сфармаваліся. Як грамадскаму сектару захоўваць карысць і рэлевантнасць для людзей унутры Беларусі, як будаваць працу з-за мяжы, як не губляць выхад на розныя групы грамадства — на ўсе гэтыя пытанні мы не маем добрых адказаў і спрабуем знайсці новыя вырашэнні. Выбудоўванне эфектыўнай працы ці доўгатэрміновых стратэгій у такой сітуацыі падаецца слабадасягальным жаданнем.

З калапсам старой тэорыі пераменаў варта распачынаць дыскусію вакол новых задач і ролі грамадскай супольнасці. Фрагментацыя сектара павялічваецца, закрытасць і непублічнасць дзейнасці (са зразумелых прычынаў) не вядзе да распаўсюду лепшых практык. Пераадольваць гэтыя тэндэнцыі варта праз публічную дыскусію і пошук адказаў. 

Пры сённяшніх мовах я бачу асноўную ролю грамадскага сектара ў стварэнні доўгатэрміновай інфраструктуры, накіраванай на дэмакратызацыю і гатоўнасць да наступнага акна магчымасцяў

На гэтым шляху неабходна забяспечваць грамадска-палітычнае мысленне пра будучыню краіны, дыскусіі і эксперыменты, а прынцыпы і кірункі гэтай дзейнасці пазначаюцца ніжэй.

Пералічу тыя прынцыпы, без якіх будзе праблематычна стварыць эфектыўную і ўстойлівую інфраструктуру грамадскага сектара.

• Праца на шырокія слаі грамадства

Грамадскі сектар мусіць перастаць рабіць тое, што яму цікава, а больш факусавацца на болях і патрэбах масавай аўдыторыі. Часцяком пры гэтым прыйдзецца адыходзіць ад небяспечных тэмаў, пазбягаць уласнай таксічнасці і маргіналізацыі, калі асноўнай аўдыторыяй з’яўляецца вузкае кола прыхільнікаў.

І хаця гэта можа нагадваць папулярны падыход перыяду 2015–2019, сутнасна гэта працуе на іншыя мэты. Раней уцягванне грамадства давала дадатковы рычаг у змене палітыкі дзяржавы, а цяпер асноўнай мэтай гэтай дзейнасці з’яўляецца захаванне прадэмакратычных каштоўнасцяў грамадства. Таксама ад здольнасці ўплываць на розныя сацыяльныя групы будзе залежыць вага грамадскага сектара ў вачах знешніх саюзнікаў.

• Адаптыўнасць

Грамадскаму сектару неабходна адыходзіць ад падыходу “business as usual”, шукаць новыя формы дзейнасці, ствараць новыя прадукты і брэнды. Варта рэгулярна спрабаваць новыя падыходы і хутка іх тэставаць, пры неабходнасці пакідаць старое і правяраць новае. Гэта дазволіць захоўваць рэлевантнасць ды ўплыў на беларусаў унутры краіны.

• Дыялогавасць

У моманце нявызначанасці важней уцягваць гульцоў і аўдыторыі з рознымі поглядамі і перакананнямі, выбудоўваць менш вертыкальных структур ды распачынаць гарызантальныя ўзаемадзеянні розных сацыяльных груп. Праз гэта забяспечваецца большая ўключанасць аўдыторый, будуецца супольнае разуменне падзеяў, хутчэй знаходзяцца крэатыўныя рашэнні і падыходы.

У момант акна магчымасцяў грамадскі сектар мусіць мець інструменты і рэсурсы для ўплыву на сітуацыю, але яны крытычна важныя і сёння, каб захоўваць уплыў на беларускае грамадства.

• Экспертыза

Каб мець шляхі дзеянняў падчас акна магчымасцяў, беларускі грамадскі сектар павінен добра разумець, што адбываецца з беларускім грамадствам і дзяржаўнай сістэмай. Гэта могуць быць сацыялагічныя даследаванні, эканамічны аналіз, агулам назапашванне экспертызы пра Беларусь.

• Палітычная актарнасць

Пры гэтым важна, каб былі тыя, хто мог бы ўплываць на грамадства і грамадскую думку ў палітычным сэнсе. Тут важную ролю могуць адыграць і сённяшнія палітычныя актары замежжа альбо новыя гульцы, якія маглі б уплываць на палітыку іншых дзяржаваў адносна беларусаў.

• Знешнія саюзнікі

Нават сёння Беларусь і яе інтарэсы мусяць быць прадстаўленыя ў міжнародных арганізацыях. Выдатнай магчымасцю для гэтага былі б міжнародныя саюзнікі, замежныя палітыкі і актывісты, зацікаўленыя ў тэматыцы Беларусі.

• Унутраныя праваднікі

Унутры сістэмы застаюцца людзі, якія ў будучыні маглі б спрасціць дарогу да рэформаў. Гэта могуць быць неідэалагізаваныя чыноўнікі і эліты, агулам тыя, хто мог бы дапамагчы зменам у краіне. 

• Каналы камунікацыі

Кантакт важны не толькі з праваднікамі рэформаў, але і агулам з грамадствам. Палітычны крызіс моцна паўплываў на існыя каналы камунікацыі, разбурыўшы ці моцна пашкодзіўшы некаторыя з іх. Часта для аднаўлення гэтых каналаў варта цалкам адыходзіць ад палітызацыі і выбудоўваць сувязі з апалітычнымі часткамі грамадства.

• Вытворчасць кантэнту

Каб утрымліваць зацікаўленасць грамадства ў той частцы грамадзянскай супольнасці, якая ўсё яшчэ актыўная, варта рабіць якасны і цікавы кантэнт. Ён мусіць накіроўвацца на большасць, а не толькі на сваю маленькую суполку.

• Супольнасці і людзі на зямлі

Грамадскі сектар не мусіць лётаць у аблоках, а факусавацца на працы з канкрэтнымі мэтавымі групамі на зямлі. Менавіта так, праз прэзентацыю альтэрнатыўнага досведу, адбываюцца каштоўнасныя змены ў сацыяльных групах.

• Таленты і людзі

Бадай што адна з галоўных рэчаў: наяўнасць кваліфікаваных і зацікаўленых людзей у грамадскім сектары, якія ў пэўны час будуць гатовыя ажыццявіць патрэбныя змены. Менавіта такія людзі змаглі б зрабіць рэформы эфектыўнымі.

Гэта першая спроба апісаць прыярытэтныя кірункі дзейнасці для грамадскага сектара, не поўная і не канчатковая. Ніводнаму з сённяшніх гульцоў не хопіць сілаў пакрыць усе (ці нават большую частку) кірункі дзейнасці. А таму працэс патрабуе супольнай рэфлексіі і каардынацыі, а гэты артыкул — хутчэй, прапанова распачаць такую дыскусію.